વલસાડ જિલ્લાનો આદિવાસી વિસ્તાર — કપરાડા અને નાનાપોઢા — દિવાળીની સિઝન નજીક આવતાં ફરી એકવાર ચર્ચામાં છે. કારણ એ છે કે અહીં છેલ્લા કેટલાક અઠવાડિયાઓથી “કથિત પત્રકારો”ની ઉઘરાણીની પ્રવૃત્તિઓ ફરી શરૂ થઈ ગઈ છે. વેપારીઓ, દુકાનદારો, સરકારી કર્મચારીઓ, આશ્રમશાળાઓના શિક્ષકો, તેમજ ડોક્ટરો સુધી આ લોકો પહોંચી “જાહેરાત” અથવા “સમાચાર કવરેજ”ના નામે રૂપિયા વસૂલ કરી રહ્યા હોવાના ગંભીર આક્ષેપો સામે આવ્યા છે.
દિવાળીની સિઝન – ઉઘરાણી માટેનો બહાનો!
સ્થાનિક સૂત્રોના જણાવ્યા અનુસાર, દર વર્ષની જેમ આ વર્ષે પણ દિવાળી તહેવાર નજીક આવતાં કથિત પત્રકારોનો “મૌસમ” ફરી ચમક્યો છે. “દિવાળી સ્પેશિયલ ઇશ્યુ”, “વિશેષ અંક”, અથવા “જાહેરાત અભિયાન”ના બહાને તેઓ વેપારીઓ પાસે પહોંચી જાહેરાતની માંગણી કરે છે. ઘણા કિસ્સાઓમાં તો આ લોકો પાસે કોઈ માન્ય પત્રકાર કાર્ડ કે આર.એન.આઈ. રજીસ્ટ્રેશન પણ નથી. છતાં, તેઓ પોતાના મોબાઇલમાં બનેલા ખોટા આઈડી કાર્ડ બતાવી લોકોથી ઉઘરાણી કરતા હોવાનું જણાય છે.
ગયા વર્ષે આશરે 150 જેટલા આવા લોકો કપરાડા અને નાનાપોઢા વિસ્તારમાં દેખાયા હતા, જ્યારે આ વર્ષે તેમની સંખ્યા 200 સુધી પહોંચી શકે એવી આશંકા વ્યક્ત કરવામાં આવી છે.
યુટ્યુબ ચેનલ અને સોશિયલ મીડિયા – દબાણનું હથિયાર
આજના ડિજિટલ યુગમાં ઘણા એવા લોકો પોતાને “મીડિયા માલિક” અથવા “સંપાદક” તરીકે રજૂ કરે છે. તેઓ નાના યુટ્યુબ ચેનલ અથવા ફેસબુક પેજ ચલાવી પોતાની ઓળખ બનાવે છે. બાદમાં સરકારી અધિકારીઓ અથવા વેપારીઓ સામે ખોટા આરોપો લગાવી, વિડીયો બનાવે છે અને દબાણ લાવવાનો પ્રયાસ કરે છે. જો સમાધાન થાય તો વિડીયો ડિલીટ કરવાની વાત કરીને પૈસાની ઉઘરાણી કરે છે.
કપરાડાના એક વેપારીએ નામ ન છાપવાની શરતે જણાવ્યું કે, “પાછલા અઠવાડિયે બે વ્યક્તિ આવ્યા, કહેતા હતા કે તેઓ સુપ્રસિદ્ધ મીડિયા હાઉસમાંથી છે. દુકાનની તસવીરો લઈને ‘જાહેરાત’ના બહાને રૂપિયા માંગ્યા. ન આપતાં કહ્યું કે ‘તમારા પર વિડીયો બનાવીશું.’ આ રીતે ધમકી આપીને પૈસા મેળવવાની રીત હવે સામાન્ય થઈ ગઈ છે.”
સ્થાનિક શિક્ષકો અને આશ્રમશાળાઓ પણ શિકાર
મળતી માહિતી મુજબ, આ કથિત પત્રકારો હવે આશ્રમશાળાઓ, પ્રાથમિક શાળાઓ અને આરોગ્ય કેન્દ્રો સુધી પહોંચ્યા છે. કેટલાક સ્થળોએ શિક્ષકો અને ડોક્ટરો પાસેથી “શિક્ષણ ક્ષેત્રના વિશેષ અંક” અથવા “સામાજિક કાર્ય”ના બહાને રૂપિયા લેવામાં આવ્યા હોવાનું જાણવા મળ્યું છે. કપરાડા વિસ્તારમાં કેટલાક કહેવાતા “સ્થાનિક કાર્યકર” આ બહારના પત્રકારોને લાવી ભાગીદારીમાં ઉઘરાણીના ધંધામાં જોડાયેલા હોવાનો પણ સનસનીખેજ ખુલાસો થયો છે.
સ્થાનિક મીડિયા બદનામ કરવાની ખોટી ચાલ
આ પ્રવૃત્તિઓના કારણે વિસ્તારના સચ્ચા અને વર્ષોથી કાર્યરત પત્રકારોનું નામ પણ ખરડાઈ રહ્યું છે. કપરાડાના એક માન્ય પત્રકારએ જણાવ્યું કે, “ખોટા લોકોના કારણે સમગ્ર મીડિયાની છબી ખરડાઈ રહી છે. અમે વર્ષોથી વિસ્તારની સમસ્યાઓ ઉઠાવીએ છીએ, પણ હવે લોકો દરેક પત્રકારને શંકાની નજરે જોવે છે.”
સ્થાનિક મીડિયા એસોસિએશન દ્વારા પણ વહીવટી તંત્રને રજૂઆત કરીને માંગણી કરવામાં આવી છે કે કપરાડા અને નાનાપોઢા વિસ્તારમાં પ્રવેશતા દરેક પત્રકારની ઓળખ ચકાસવામાં આવે.
વહીવટી તંત્ર સક્રિય થવુ જરૂરી
જિલ્લા માહિતી વિભાગે સ્પષ્ટ કર્યું છે કે માત્ર આર.એન.આઈ. નોંધણી ધરાવતા અખબારો અથવા સરકારની માન્ય યાદીમાં સમાવિષ્ટ પત્રકારો જ અધિકૃત ગણાય છે. અન્ય કોઈ વ્યક્તિ “મીડિયા પ્રતિનિધિ” તરીકે ઓળખ આપી ઉઘરાણી કરે તો તે કાયદેસર ગુનો છે. કોઈ પણ અજાણી વ્યક્તિ ‘મીડિયા’ના નામે આવે તો તેની ઓળખ ચકાસ્યા વિના કોઈ સહકાર ન આપવો.”
જો કોઈ વ્યક્તિ “જાહેરાત” અથવા “સમાચાર”ના નામે દબાણ કરે તો તરત જ નજીકના પોલીસ સ્ટેશનમાં ફરિયાદ નોંધાવવી.
વેપારીઓની રજૂઆત – કડક પગલા લેવાની માંગ
કપરાડા વેપારી એસોસિએશન દિવાળીની સિઝન દરમિયાન બહારના લોકોના પ્રવેશ પર દેખરેખ રાખવામાં આવે અને ખોટા પત્રકારો સામે ઉઘરાણીના ગુનામાં કાર્યવાહી થાય.
વેપારીઓએ જણાવ્યું કે, “અમે સહકાર આપીએ છીએ, પરંતુ ખોટી ઓળખથી કોઈ વેપારી અથવા સંસ્થા પાસે પૈસા વસૂલ કરે તે સહન કરાશે નહીં. દિવાળીની સીઝન આનંદની હોવી જોઈએ, ડર અને દબાણની નહીં.”
સોશિયલ મીડિયાની સાફસફાઈ – હવે તંત્રની મોટી જવાબદારી
ખોટા પત્રકારો દ્વારા ચલાવવામાં આવતા કેટલાક યુટ્યુબ ચેનલો અને ફેસબુક પેજની માહિતી પણ તંત્ર સુધી પહોંચી છે. જિલ્લા સ્તરે તપાસ શરૂ થઈ છે કે આ પેજો કયા લોકો ચલાવે છે અને તેઓએ કોઈ ખોટી માહિતી અથવા વિડિયો પ્રકાશિત કર્યા છે કે નહીં.
વહીવટી તંત્રનું માનવું છે કે સોશિયલ મીડિયા પર દેખાતી ખોટી સામગ્રી અને ઉઘરાણીના પુરાવા આધારે કાયદેસર કાર્યવાહી શક્ય છે.
અંતમાં… સાચી અને ખોટી ઓળખ વચ્ચેનો ભેદ આવશ્યક
દિવાળીના પર્વે જ્યાં સમાજમાં પ્રકાશ ફેલાવવાનો સંદેશ હોય, ત્યાં કપરાડા વિસ્તારમાં ખોટી ઓળખ અને ઉઘરાણીના અંધકારથી વિસ્તારની શાંતિ ખલેલ ન પડે તે માટે તંત્ર અને જનતાએ સાવચેત રહેવું જરૂરી છે. સાચા પત્રકારો સમાજના દર્પણ છે, પરંતુ ખોટા લોકો એ દર્પણને ધૂંધળો બનાવે છે. તેથી “મીડિયા”ના નામે આવતા દરેક વ્યક્તિની સાચી ઓળખ ચકાસવી હવે તાત્કાલિક જરૂરિયાત બની ગઈ છે — જેથી વિશ્વાસ, વિશ્વસનીયતા અને ન્યાયની લકિર અડગ રહે.